გრამატიკულ ტერმინთა განმარტებანი

სხვადასხვა გრამატიკულ ტერმინთა განმარტებანი.

ეს განმარტებები ესპერანტული გრამატიკის შესაბამისადაა ახსნილი. სხვა გრამატიკებში (ესპერანტოს ან სხვა ენების) ტერმინები შესაძლოა განსხვავებულად იყოს გადმოცემული.

ზედსართავი სახელი – მეტყველების ნაწილი, რომელიც დაერთვის და აღწერს არსებით სახელს ან არსებითი სახელის მაგვარ ნაწილაკს.

გარემოება – წინადადების წევრი, რომელიც აღწერს თუ როგორ, სად, როდის, რითი (და ა.შ.) ხდება შემასმენლით გამოხატული მოქმედება (ან მდგომარეობა). წინადადების ყველა წევრი შემასმენლის, ქვემდებარის, დამატებისა და პრედიკატის (შემასმენლის სახელადი ნაწილი) გარდა წარმოადგენს გარემოებას.

ზმნიზედა – სიტყვა, რომელიც იხმარება იმის აღსაწერად, რაც არ წარმოადგენს არსებით სახელს ან არსებითი სახელის მაგვარ ნაწილაკს (ე.ი. ზმნას, ზედსართავ სახელს, არსებითი სახელის მაგვარ ნაწილაკს, სხვა ზმნიზედას, ზმნიზედისებურ ნაწილაკს ან მთლიან წინადადებას).

აფიქსი (სართი) – ნაწილაკი, რომელიც უმთავრესად შედგენილ სიტყვათა საწარმოებლად იხმარება სუფიქსი (ბოლოსართი) ან პრეფიქსი (თავსართი).

აფრიკატი – (რთული თანხმოვანი) სრული შეკუმშვით მიღებული თანხმოვანი, რომელიც შემდგომ საკმარისად თავისუფლდება ჰაერის გამოსაშვებად, რაც ერთგავრ ხახუნისებურ ხმაურს იწვევს.

აქტივი (მოქმედებითი) – წინადადების ჩვეულებრივი ტიპი, რომელშიც ქვემდებარე შემასმენლის მოქმედებას ასრულებს. იხილეთ პასივი (ვნებითი).

ეპითეტი – ზედსართავი სახელი, ზედსართავი სახელის მაგვარი ნაწილაკი, ზმნიზედა ან ზმნიზედისებური ნაწილაკი, რომელიც პირდაპირ აღწერს სხვა სიტყვას.

მთავარი ზმნა – (იგივე სრული ზმნა, ლექსიკური ზმნა) ზმნის ფორმა, რომლის შემასმენლად გამოყენებაც შეიძლება.

ფრიკატიული ბგერა – ჰაერის ნაწილობრივი შეკუმშვით წარმოქმნილი ხახუნისებური თანხმოვანი.

მყოფადი – (მომავალი დრო)ზმნის ფორმა, რომელიც გამოხატავს მოქმედებას ან მდგომარეობას მომავალ დროში.

ბრძანებითი კილო (იმპერატივი) – ზმნის კილო, რომელიც უჩვენებს ბრძანებას (ესპერანტოში ვოლიტივის ერთ-ერთი ფორმა).
თხრობითი კილო – ზმნის კილო, რომელიც უჩვენებს რეალურ და მიმდინარე მოქმედებასა და მდგომარეობას.

ინფინიტივი (ზმნის საწყისი ფორმა)- ზმნის კილო, რომელიც მოქმედებას ან მდგომარეობას ნეიტრალურად აღწერს, მათი ნამდვილობისა თუ წარმოსახვითობის მითითების გარეშე.

შორისდებული – particle, რომელიც შეძახილად იხმარება.

პირობითი – ზმნის კილო, რომელიც უჩვენებს არარსებულ, წარმოსახვით მოქმედებასა და მდგომარეობას.

კავშირი – ნაწილაკი, რომელიც წინადადებაში მსგავსფუნქციურ წევრებს ერთმანეთთან აკავშირებს.

თანხმოვანი – ჰაერის ნაკადის შეფერხებით წარმოქმნილი ბგერა.

გვერდითი თანხმოვანი – მხოლოდ პირის შუაგულის დაბლოკვით წარმოთქმული თანხმოვანი. ჰაერი თავისუფლად მოძრაობს ენის გვერდებიდან.

კილო – ზმნის ფორმათა კატეგორიათაგან ერთ-ერთი, რომელიც ნათქვამის მიმართ მოსაუბრის მხრიდან სხვადასხვა დამოკიდებულებას გამოხატავს. ესპერანტოში ზმნის კილოებია: ინფინიტივი, თხრობითი, ვოლიტივი და პირობითი.

ცხვირისმიერი ბგერა – თანხმოვანი, რომელიც პირის სრული დაბლოკვით წარმოითქმის. მის ნაცვლად ჰაერი ცხვირიდან მოძრაობს.

ნეგაცია (უარყოფა) – უარყოფის ნაწილაკი.

გარდაუვალი ზმნა – ზმნა, რომელიც დამატებას არ დაირთავს.

სახელობითი – არსებითი სახელი ან სახელისმაგვარი ნაწილაკი, რომელსაც ფუნქციური მსაზღვრელი(წინდებული ან ბრალდებითის დაბოლოება) არ გააჩნია.

რიცხვითი სახელი – რაოდენობის გამომხატველი ნაწილაკი.

დამატება – წინადადების წევრი, რომელიც უჩვენებს თუ რას მიემართება შემასმენლით გამოხატული მოქმედება. ზოგჯერ საქმე გვაქვს „პირდაპირ ობიექტთან“, საპირისპიროდ „ირიბი ობიექტისა“. ამ გრამატიკაში „ირიბ ობიეტქს“ al-გარემოებად მოვიხსენიებთ. ჩვეულებრივ (პირდაპირი) დამატებას აგრეთვე „აკუზატივური დამატება“ ჰქვია. ირიბ დამატებას კი ტრადიციულად „მიცემით დამატებას“ ეძახიან.

მიმღეობა – სიტყვა, რომელიც თვისებად წარმოადგენს მისი ქვემდებარის ან დამატების მოქმედებას ან მდგომარეობას.

ვნებითი გვარი – წინადადების „შებრუნებული“ წყობის ტიპი, სადაც ქვემდებარედ გვევლინება ის, რაც ჩვეულებრივ (მოქმედებით გვარში) დამატებას წარმოადგენს.

მსკდომი თანხმოვანი – პირით სრული დაბლოკვითა და შემდეგ ჰაერის მასის სწრაფად გამოშვებით წარმოქმნილი თანხმოვანი.

მრავლობითი რიცხვი – გრამატიკული რიცხვი: გამოხატავს ერთზე მეტს.

პრედიკატული – წინადადების დამოუკიდებელი წევრი, რომელიც ზმნის მეშვეობით აღწერს ქვემდებარეს ან დამატებას.

შემასმენელი – წინადადების მთავარი ზმნური წევრი. ზმნა, რომელსაც ჩვეულებრივ ქვემდებარე დაერთვის.

პრეფიქსი (თავსართი) – აფიქსი (სართი), რომელიც სიტყვის თავში დაისმის.

წინდებული – ნაწილაკი, რომელიც წინადადებაში შემდგომი წევრის ფუნქციას უჩვენებს.

ნამყო (წარსული დრო) – ზმნის ფორმა, რომელიც წარსულში არსებულ მოქმედებას ან მდგომარეობას გამოხატავს.

აწმყო (ახლანდელი დრო) – ზმნის ფორმა, რომელიც ახლანდელ დროში მიმდინარე მოქმედებას ან მდგომარეობას გამოხატავს.

ნაცვალსახელი – წინადადებაში ქვემდებარის შემცვლელი ნაწილაკი.

მხოლობითი რიცხვი – გრამატიკული მხოლობითი

ქვემდებარე – წინადადების წევრი, რომელიც (მოქმედებითი გვარის დროს) უჩვენებს თუ ვინ ან რა ასრულებს შემასმენლით გამოხატულ მოქმედებას.

დამოკიდებულებითი კავშირი – ნაწილაკი, რომელიც დამოკიდებულ წინადადებას მთავარ წინადადებასთან აკავშირებს.

არსებითი სახელი – სიტყვა, რომელიც მთავარ წინადადებაში შეიძლება იყოს ქვემდებარე, დამატება, წოდებითი, გარემოება, ეპითეტი, დამატება ან პრედიკატივი (შემასმენლის სახელადი ნაწილი).

სუფიქსი (ბოლოსართი) – სიტყვის ფუძის ბოლოს დართული აფიქსი.

დამატება, დანართიბ – არაზმნური სიტყვის პირდაპირი აღწერა, რომლის კავშირსაც აღწერილ სიტყვასთან უჩვენებს ფუნქციური მსაზღვრელი (წინდებული ან აკუზატივი).

გარდამავალი ზმნა – ზმნა, რომელიც დამატებას დაირთავს.

ზმნა – მოქმედების ან მდგომარეობის გამომხატველი სიტყვა, რომელსაც წინადადებაში შემასმენლის ფუნქციაც შეიძლება ჰქონდეს. ზმნად განიხილება ინფინიტივიც, მაგრამ ჩვეულებრივ ასეთ ზმნას შემასმენლის ფუნქცია არ აქვს.

მთრთოლი – ჰაერის შეფერხებათა და გამოთავისუფლებათა სწრაფი ურთიერთმიყოლებებით მიღებული თანხმოვანი.

ხმოვანი – ჰაერის შეუფერხებლად მიღებული ბგერა, რომელიც ინტონაციას განსაზღვრავს.

წოდებითი – წინადადების წევრი, რომელიც მიუთითებს თუ ვის/რას მიემართება ნათქვამი.

ვოლიტივი – ზმნის კილო, რომელიც უჩვენებს, რომ შემასმენლით გამოხატული მოქმედება ან მდგომარეობა არარეალურია, მხოლოდ სასურველი.

ნაწილაკი – სიტყვა, რომელიც დაბოლოებას არ საჭიროებს და წინადადებაში თავდაპირველი ფორმითვე იხმარება.